*Απαγορεύεται από το δίκαιο της Πνευμ. Ιδιοκτησίας η καθ΄οιονδήποτε τρόπο παράνομη χρήση/ιδιοποίηση του παρόντος, με βαρύτατες αστικές και ποινικές κυρώσεις για τον παραβάτη
του Δημήτρη Λάμπρου
Η Μέση Ανατολή του 2025 προσφέρει ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα γεωπολιτικού κατακερματισμού που θυμίζει σε πολλά σημεία τη λεγόμενη «βαλκανοποίηση» του 19ου και 20ού αιώνα: τον τεχνητό διαμελισμό ιστορικών ενοτήτων σε μικρά, εύθραυστα και συγκρουόμενα κρατικά μορφώματα τα οποία καθίστανται αντικείμενα εξωτερικής παρέμβασης και ελέγχου. Η περιοχή παρουσιάζει σήμερα μια εικόνα μόνιμης αστάθειας με τις εστίες έντασης να διατηρούνται ή και να αναζωπυρώνονται μέσω μιας συνδυασμένης δράσης τοπικών και διεθνών δρώντων.
Η στρατηγική πραγματικότητα της Μέσης Ανατολής μπορεί να ιδωθεί μέσα από το πρίσμα δύο καθοριστικών θεωρητικών σχημάτων της ύστερης αμερικανικής γεωπολιτικής σκέψης. Ο Ζμπίγκνιου Μπρεζίνσκι, στο έργο του Η Μεγάλη Σκακιέρα, υποστηρίζει ότι ο έλεγχος της Ευρασίας αποτελεί τον θεμέλιο λίθο της αμερικανικής ισχύος και η διατήρηση της αμερικανικής πρωτοκαθεδρίας προϋποθέτει την αποτροπή ανάδυσης περιφερειακών πόλων ισχύος μέσω της εξισορρόπησης τοπικών δυνάμεων και της καλλιέργειας εξάρτησης¹. Η στρατηγική αυτή συχνά αξιοποιεί υπάρχουσες εθνοτικές ή θρησκευτικές αντιπαλότητες. Αντίστοιχα, ο Σάμουελ Χάντινγκτον, με τη θεωρία της «Σύγκρουσης των Πολιτισμών», περιγράφει τη Μέση Ανατολή ως πεδίο διασταύρωσης πολιτισμικών ρηγμάτων: μεταξύ ισλαμικού και δυτικού κόσμου, αλλά και στο εσωτερικό του Ισλάμ – ανάμεσα σε σουνίτες, σιίτες, Κούρδους, χριστιανούς και άλλες μειονότητες². Στις γραμμές αυτές παρεμβαίνει συστηματικά και το Ισραήλ, είτε στρατιωτικά είτε διπλωματικά, επιδιώκοντας τη διατήρηση της στρατηγικής του υπεροχής. Οι δύο αυτές οπτικές φωτίζουν τη μεθοδική επιδείνωση των εντάσεων όχι ως τυχαία εξέλιξη αλλά ως αποτέλεσμα ευρύτερης στρατηγικής αναδιάρθρωσης της περιοχής με στόχο την αποτροπή δημιουργίας σταθερών και ανεξάρτητων περιφερειακών δυνάμεων.
Στη Λιβύη οι προσπάθειες για συγκρότηση ενός εθνικού πολιτικού πλαισίου αποτυγχάνουν επανειλημμένα. Το 2025 σημειώθηκαν εκ νέου εχθροπραξίες στην Τρίπολη, παράλληλα με μαζικές διαδηλώσεις πολιτών που ζητούσαν την απομάκρυνση όλων των υφιστάμενων πολιτικών σχηματισμών. Η αποκάλυψη μαζικών τάφων σε κέντρα κράτησης, όπως επιβεβαίωσε ο ΟΗΕ, υπογραμμίζει την αποσάθρωση της κρατικής εξουσίας και την κυριαρχία παραστρατιωτικών ομάδων (Reuters, 4 Ιουνίου 2025).
Η Αίγυπτος, αν και δεν βιώνει ένοπλη σύγκρουση στο εσωτερικό της, λειτουργεί υπό ένα αυταρχικό καθεστώς που καταπνίγει κάθε μορφή κοινωνικής διαμαρτυρίας. Τον Ιούνιο του 2025 καταγράφηκαν συλλήψεις και απελάσεις ακτιβιστών που συμμετείχαν σε ειρηνικές εκδηλώσεις αλληλεγγύης προς τη Γάζα, γεγονός που επιβεβαιώνει την πολιτική επιλογή της διατήρησης του εσωτερικού status quo υπό τον φόβο περιφερειακής αποσταθεροποίησης (Washington Post, 22 Ιουνίου 2025).
Στο Σουδάν η ένοπλη αντιπαράθεση μεταξύ του τακτικού στρατού και των Δυνάμεων Ταχείας Υποστήριξης (RSF), που έχει εξελιχθεί σε παρατεταμένο εμφύλιο πόλεμο, έχει οδηγήσει στη διάλυση της κρατικής υπόστασης. Ολόκληρες πόλεις έχουν μετατραπεί σε πεδία μάχης, με καταγγελίες για εγκλήματα πολέμου, μαζικές σφαγές, σεξουαλική βία και επιθέσεις σε ανθρωπιστικές αποστολές. Η χώρα, σύμφωνα με τον ΟΗΕ, βρίσκεται στα πρόθυρα λιμού και κοινωνικής κατάρρευσης (The Guardian, 13 Ιουνίου 2025).
Ο Λίβανος παραμένει χαρακτηριστικό παράδειγμα ενός κράτους περιορισμένης κυριαρχίας. Παρά τη συγκρότηση κυβέρνησης στις αρχές του έτους, οι ισραηλινές αεροπορικές επιδρομές εναντίον θέσεων της Χεζμπολάχ στο νότιο τμήμα της χώρας και οι επανειλημμένες παραβιάσεις της εκεχειρίας υπογραμμίζουν την αδυναμία της Βηρυτού να ελέγξει την επικράτειά της (The Guardian, ό.π.).
Στη Συρία, η κατάρρευση του καθεστώτος Άσαντ τον Μάιο του 2025 σηματοδότησε το τέλος μιας δυναστείας που κυριάρχησε για περισσότερα από πενήντα χρόνια. Ο Αμπού Μοχάμεντ αλ Τζολάνι, ηγέτης της Χαγιάτ Ταχρίρ αλ-Σαμ, ανέλαβε τον de facto έλεγχο μεγάλων περιοχών της χώρας, εδραιώνοντας ένα ισλαμικό διοικητικό πλαίσιο με τη στήριξη ενόπλων ομάδων και την ανοχή – ή συνεργασία – περιφερειακών δυνάμεων όπως η Τουρκία. Η Συρία παραμένει πεδίο γεωπολιτικών ανταγωνισμών, με ρωσικές, αμερικανικές και ιρανικές δυνάμεις να αναπροσαρμόζουν τη στάση τους απέναντι στη νέα πραγματικότητα.
Το Ιράκ, παρότι έχει εξέλθει της περιόδου ανοιχτών ένοπλων συγκρούσεων, εξακολουθεί να χαρακτηρίζεται από πολιτική αστάθεια, εθνοτικές και θρησκευτικές εντάσεις και εξάρτηση από εξωτερικούς δρώντες. Η καταστολή διαδηλώσεων και η περιορισμένη αυτονομία του πολιτικού συστήματος αποτελούν ενδείξεις της ευθραυστότητας του κράτους (Washington Post, ό.π.).
Το Ιράν, τέλος, βρίσκεται στο επίκεντρο της οξείας κρίσης. Οι αεροπορικές επιδρομές του Ισραήλ και των ΗΠΑ σε πυρηνικές εγκαταστάσεις (Fordow, Natanz, Esfahan) και τα πυραυλικά αντίποινα της Τεχεράνης εναντίον του Ισραήλ οδηγούν σε κλιμάκωση που απειλεί με ευρύτερη σύρραξη (AP News, ό.π.). Το Ιράν, αν και παραδοσιακά κραταιά περιφερειακή δύναμη, φαίνεται πλέον ευάλωτο απέναντι σε μια στρατηγική αποδυνάμωσής του μέσω συνεχών εξωτερικών πιέσεων και περιορισμού της γεωπολιτικής του επιρροής.
Στο πλαίσιο αυτό, το Ισραήλ διαδραματίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Μέσω άμεσων στρατιωτικών επιχειρήσεων (σε Λίβανο, Συρία, Γάζα και Ιράν) και διπλωματικής στήριξης από τις ΗΠΑ επιδιώκει τη διατήρηση της στρατηγικής του υπεροχής και την εξουδετέρωση οποιασδήποτε δύναμης που θα μπορούσε να απειλήσει την περιφερειακή του ασφάλεια. Η πολιτική αυτή συμβάλλει σε έναν φαύλο κύκλο αστάθειας που υπονομεύει κάθε προοπτική μακροπρόθεσμης ειρήνης.
Το συνολικό αποτέλεσμα παραπέμπει σε μια νέα μορφή βαλκανοποίησης: χώρες με μακραίωνη ιστορία και πολιτισμό αποδυναμώνονται, διαιρούνται και μετατρέπονται σε ζώνες διαρκούς σύγκρουσης και εξάρτησης. Το ερώτημα που τίθεται είναι αν η κατάσταση αυτή αποτελεί προϊόν συνειδητής στρατηγικής σχεδίασης ή αν είναι το αποτέλεσμα αλληλουχίας αποτυχημένων πολιτικών επιλογών και λανθασμένων εκτιμήσεων. Σε κάθε περίπτωση, η Μέση Ανατολή παραμένει δέσμια μιας γεωπολιτικής δυναμικής που ευνοεί την αποσταθεροποίηση και αποθαρρύνει κάθε ουσιαστική προσπάθεια ενοποίησης και ειρήνευσης.
Πηγές
Reuters, 4.6.2025, UN calls for probe into mass graves at Libya detention centres.
Washington Post, 22.6.2025, Arab states fear they’ll pay a price if strikes on Iran prompt wider war.
The Guardian, 13.6.2025, Middle East nations call for urgent de-escalation after Israel strikes on Iran.
AP News, 23.6.2025, Iran fires more missiles at Israel after Israeli military continues strikes.
CNN Greece, 20.6.2025, Το τέλος μιας δυναστείας: η άνοδος και η πτώση του Μπασάρ αλ Άσαντ.
¹ Ζ. Μπρεζίνσκι, The Grand Chessboard: American Primacy and Its Geostrategic Imperatives, Basic Books, Νέα Υόρκη 1997
² Σ. Χάντινγκτον, The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order, Simon & Schuster, Νέα Υόρκη 1996