Σαν σήμερα στις 24 Αυγούστου 1572, έγινε «Η Νύχτα του Αγίου Βαρθολομαίου». Με τον χαρακτηρισμό αυτό έμεινε στην ιστορία η γενική σφαγή των Διαμαρτυρομένων, Ουγενότων, στο Παρίσι, από τους Ρωμαιοκαθολικούς, κατά την ημέρα της εορτής του Αγίου Βαρθολομαίου. Ως έκφραση χρησιμοποιείται στον καθημερινό λόγο για περιπτώσεις μαζικών και βίαιων εκκαθαρίσεων.
Ο τερματισμός του εμφυλίου πολέμου μεταξύ Διαμαρτυρομένων και Καθολικών στη Γαλλία με το Διάταγμα του Αγίου Γερμανού, 1570, δεν έλυσε το πρόβλημα στις σχέσεις ανάμεσα στα δύο χριστιανικά δόγματα, που διεκδικούσαν την άσκηση επιρροής στον άβουλο βασιλιά Κάρολο Θ’. Ο διορισμός στο ανακτορικό συμβούλιο του προτεστάντη ναυάρχου Γκασπάρ Ντε Κολινί και η μεγάλη επιρροή του στον βασιλιά προκάλεσε την αντίδραση των Ρωμαιοκαθολικών.
Οι μηχανορραφίες του Ντε Κολινί ανάγκασαν τη βασιλομήτορα Αικατερίνη των Μεδίκων να ζητήσει τη στήριξη των Καθολικών. Έπεισε τον γιο της ότι ο Ντε Κολινί δήθεν συνωμοτούσε εναντίον του και ότι έπρεπε να τον εξουδετερώσει. Η αφορμή δόθηκε στις 18 Αυγούστου, όταν στο Παρίσι είχαν συρρεύσει πολλοί Ουγενότοι ευγενείς για τον γάμο του Ερρίκου των Βουρβώνων, βασιλιά της Ναβάρας, με την αδελφή του Γάλλου βασιλιά Μαργαρίτα του Βαλουά.
Ο γάμος έγινε στις 18 Αυγούστου όπως προέβλεπαν οι όροι της συμφωνίας των βασιλισσών, και ενώ η Αικατερίνη είχε λάβει τα μέτρα της ώστε να μη φτάσει στο Παρίσι παπική απαγόρευση. Ο Κολινύ εν τω μεταξύ συνέχισε να πιέζει τον βασιλιά για βοήθεια προς τις επαναστατημένες Κάτω Χώρες και λεγόταν ότι ήταν έτοιμος να αναχωρήσει για το μέτωπο. Η Αικατερίνη ειδοποιήθηκε ότι σχεδιαζόταν απαγωγή αυτής και του βασιλιά. Σ’ όλη την πόλη ακούγονταν τα σφυροκοπήματα των σιδηρουργείων.
Η απόπειρα εναντίον του Ντε Κολινί στις 22 Αυγούστου απέτυχε και τότε η Αικατερίνη έπεισε τον Κάρολο να διατάξει τη σφαγή όλων ανεξαιρέτως των Διαμαρτυρόμενων του Παρισιού. Τη νύχτα της 23ης προς την 24η Αυγούστου χιλιάδες διαμαρτυρόμενοι σφαγιάστηκαν και μέσα στη σύγχυση που δημιουργήθηκε και αρκετοί καθολικοί. Την εκτέλεση του σχεδίου ανέλαβε ο δούκας Ερρίκος της Γκύζης, που είχε προετοιμάσει κατάλληλα τους φανατικούς Ρωμαιοκαθολικούς στρατιώτες του για την επίτευξη του αιφνιδιασμού.
Ενώ ήταν νύχτα ακόμη, ο δούκας ντε Γκυζ οδήγησε τους στρατιώτες του στο σπίτι του Κολινί. Εξόντωσαν τη φρουρά του και μπήκαν στο δωμάτιο όπου ο ναύαρχος, έχοντας αντιληφθεί τι γινόταν, προσευχόταν γονατιστός περιμένοντας τον θάνατο. Τον χτύπησαν με ξίφη και εγχειρίδια κι ενώ ήταν ακόμη ζωντανός τον έριξαν από το παράθυρό στον δρόμο, στα πόδια του Γκυζ. Το κεφάλι του κόπηκε και στάλθηκε στο Λούβρο, το σώμα του ακρωτηριάστηκε φρικτά και κρεμάστηκε από τις φτέρνες. Οι άντρες του Γκυζ σκορπίστηκαν στο Παρίσι κραυγάζοντας: «Σκοτώστε ! σκοτώστε! Διαταγή του βασιλιά».
Εκείνη την ώρα ήρθε μήνυμα της Αικατερίνης στους Γκυζ ότι η απόφαση ανακαλούνταν. Της απάντησαν ότι ήταν αργά, ο Κολινύ ήταν νεκρός. Η Αικατερίνη βρέθηκε προ του αδιεξόδου στο οποίο είχε βρεθεί τα μεσάνυχτα ο γιος της: δεν μπορούσε να κάνει πίσω. Διέταξε να χτυπήσουν οι καμπάνες.
Ακολούθησε ανελέητη σφαγή. Υπολογίζεται ότι δύο ως πέντε χιλιάδες άνθρωποι θανατώθηκαν στο Παρίσι. Τα σπίτια παραβιάζονταν και οι Ουγενότοι σέρνονταν έξω και σφάζονταν με τις οικογένειες τους.
Οι Ουγενότοι ευγενείς της ακολουθίας του Ερρίκου της Ναβάρρας που είχαν εγκατασταθεί στο Λούβρο, καλούνταν στα βασιλικά διαμερίσματα και εκτελούνταν ένας ένας καθώς έμπαιναν. Ο δούκας ντε λα Ροσεφουκώ, που είχε παίξει τένις με τον βασιλιά την προηγουμένη, θανατώθηκε στο σπίτι του από μασκοφόρους που είχαν έλθει, όπως νόμισε, να τον καλέσουν σε χορό μεταμφιεσμένων της αυλής.
Οι νεκροί δεν ήταν όλοι Ουγενότοι. Κάποιοι βρήκαν την ευκαιρία ν΄απαλλαγούν από ανεπιθύμητους συζύγους, από οικονομικούς ανταγωνιστές, από πλούσιους συγγενείς που καθυστερούσαν να πεθάνουν ακόμη κι από ακαδημαϊκούς αντιπάλους. Αρκούσε η πληροφόρηση των ενόπλων στον δρόμο ότι στο συγκεκριμένο σπίτι κατοικούσε Ουγενότος. Η σφαγή συνοδευόταν από λεηλασία στην οποία επιδόθηκαν και μέλη της αυλής.
Ο Ερρίκος της Ναβάρρας και ο εξάδελφός του πρίγκιπας ντε Κοντέ κλήθηκαν από τον βασιλιά και τους ζητήθηκε να διαλέξουν μεταξύ «λειτουργίας ή θανάτου». Ο Ερρίκος υποσχέθηκε μεταστροφή, ο Κοντέ αρνήθηκε αλλά σώθηκε από την Αικατερίνη.
Το μεσημέρι της 24ης Αυγούστου ο βασιλιάς, ύστερα από έκκληση ορισμένων πολιτών, διέταξε να σταματήσει η σφαγή και έδωσε εντολή στην αστυνομία να φυλακίζει προτεστάντες προκειμένου αυτοί να προστατευθούν. Έσωσε κάποιους έτσι, αλλά τελείως αλλοπρόσαλλος ων, διέταξε κάποιοι άλλοι να ριχτούν στον Σηκουάνα.
Για λίγο η σφαγή κόπασε. Αλλά τη Δευτέρα 26 του μηνός, ένα λουλούδι άνθισε εκτός εποχής. Οι καμπάνες χτύπησαν πάλι για να πανηγυρίσουν το θαύμα κι ο όχλος θεώρησε ότι αυτό ήταν ένα σύνθημα για να επαναλάβει τη σφαγή.
Στις 26 του μηνός ο βασιλιάς διέσχισε εν πομπή τους γεμάτους πτώματα δρόμους και βεβαίωσε το Παρλαμέντο του Παρισιού ότι αυτός είχε διατάξει την εξολόθρευση των Ουγενότων. Στις 28, με την βασιλομήτορα και την αυλή, περιήλθε πολλές εκκλησίες ευχαριστώντας τον Θεό για την εξάλειψη της αίρεσης και τη σωτηρία της βασιλικής οικογένειας.
Η Αικατερίνη και οι Γκυζ φάνηκε να βγαίνουν παντοδύναμοι νικητές από αυτήν την κρίση και το θρησκευτικό πρόβλημα της Γαλλίας έμοιαζε να έχει λυθεί. Τίποτα όμως δεν είχαν κατορθώσει. Όσοι Ουγενότοι δήλωσαν μεταστροφή, την αποκήρυξαν αμέσως. Σε δύο μήνες από την σφαγή άρχισε ο Τέταρτος Θρησκευτικός πόλεμος και οι Ουγενότοι κράτησαν τις πόλεις που κατείχαν. Και τον Ιούλιο του 1573 ο Κάρολος υπέγραψε την Ειρήνη της Ροσέλ, εγγυώμενος στους Ουγενότους θρησκευτική ελευθερία. Η σφαγή αποδείχτηκε μάταιη.
Τον Μάιο του 1574 ο Κάρολος Θ΄ πέθανε παραληρώντας από τύψεις. Ο δούκας του Ανζού έγινε Ερρίκος Γ΄. Το 1575 ο Ερρίκος της Ναβάρρας δραπέτευσε, αποκήρυξε τον Καθολικισμό κι ανέλαβε πάλι την ηγεσία των Ουγενότων. Ο βασιλιάς δολοφόνησε τους Γκυζ το 1588 (η Αικατερίνη πέθανε σε λίγες μέρες), αναγνώρισε ως διάδοχό του τον Ερρίκο της Ναβάρρας και βάδισε μαζί του κατά του επαναστατημένου καθολικού Παρισιού.
Δολοφονήθηκε από ένα μοναχό το 1589 και τελικά ο Ερρίκος της Ναβάρρας προσήλθε και πάλι στον Καθολικισμό και μπήκε στο Παρίσι τον Μάρτιο του 1594 ως Ερρίκος Δ΄ της Γαλλίας. Με το Διάταγμα της Νάντης που εξέδωσε το 1598 οι Ουγενότοι απολάμβαναν για ενενήντα περίπου χρόνια ελευθερία άσκησης λατρείας και ισοπολιτεία.
Οι Γκυζ αναμφίβολα ήταν οι πρωταίτιοι της σφαγής. Εποφθαλμιούσαν τον θρόνο και η ηγεσία των ακραίων καθολικών ήταν ένα σίγουρο όχημα για να φτάσουν στον σκοπό τους. Όσο περισσότερους Ουγενότους σκότωναν, τόσο δυνατότεροι και λαοφιλέστεροι θα γίνονταν. Αλλά δεν μπορούσαν να ενεργήσουν χωρίς την έγκριση του βασιλιά και τη σύμπραξη της Αικατερίνης.
Ο Κάρολος Θ΄σεβόταν τον Κολινί και αγαπούσε τον Ερρίκο της Ναβάρρας. Ήθελε να είναι δίκαιος και βασιλιάς όλων των Γάλλων. Αλλά είχε διαταραγμένο ψυχικό κόσμο και το βράδυ της 23ης Αυγούστου η μητέρα του τον παγίδευσε : Ό,τι έγινε (η απόπειρα κατά του Κολινύ) δεν απογίνεται. Οι Ουγενότοι θα ζητήσουν εκδίκηση. Πρέπει να τους προλάβουμε. Ή εμείς ή αυτοί.
Η Αικατερίνη θεωρήθηκε το σημαντικότερο πρόσωπο της υπόθεσης. Είχε γιους που έπασχαν σωματικά και ψυχικά κι έπρεπε να παλέψει με δύο οικογένειες, τους Γκυζ και τους Βουρβώνους, που έβλεπαν ότι έφτανε η ώρα αλλαγής δυναστείας –και που έκαναν ό,τι μπορούσαν για να έρθει πιο γρήγορα. Αν και ανεψιά παπών, δεν ήταν θρησκόληπτη. Πάντρεψε την κόρη της μ’ ένα προτεστάντη και ήταν έτοιμη να παντρέψει τον τελευταίο της γιο με μια προτεστάντισσα, την Ελισάβετ. Τα κίνητρά της ήταν δυναστικά και όχι θρησκευτικά. Ήθελε οπωσδήποτε να εξουδετερώσει την επιρροή του Κολινί πάνω στον Κάρολο, που τον παρέσερνε σε πόλεμο με την παντοδύναμη Ισπανία του Φιλίππου Β΄, που μόλις πριν ένα χρόνο είχε θριαμβεύσει στην Ναύπακτο. Της αρκούσε ο Κολινύ. Αλλά αφού συντάχθηκε με τους ασυγκράτητους Γκυζ που ηγούνταν του ενενήντα τοις εκατό των Γάλλων, έπρεπε να θυσιάσει το δέκα τοις εκατό.
Ως προς τις πολιτικές ευθύνες μεγάλες είναι και αυτές του Κολινί. Προσπαθούσε να πείσει τον Κάρολο να βοηθήσει την Ολλανδία στον αγώνα της κατά της Ισπανίας. Το έπαθλο για τη Γαλλία θα ήταν η Φλάνδρα. Αλλά αυτό σήμαινε συμμαχία της καθολικής Γαλλίας με τον Γουλιέλμο τον Σιωπηλό, την Ελισάβετ και Γερμανούς ηγεμόνες, όλους Προτεστάντες, και πόλεμο με τον υπέρμαχο του Καθολικισμού, τον πανίσχυρο Καθολικό Βασιλιά, Φίλιππο Β΄της Ισπανίας, και κατ’ επέκτασιν με τον πάπα ! Ήταν αναμενόμενο να προκαλέσει λογικές αντιδράσεις και σφοδρά πάθη.
