Γράφει η Στεργιανή Παναγιώτα Γιαφέντη*
Με αφορμή την πανδημία, ο κόσμο, όπως τον γνωρίζαμε μέχρι πριν από ενάμιση χρόνο, έχει πλέον άρδην αλλάξει. Οι ανθρώπινες κοινωνίες κλήθηκαν βίαια να προσαρμοστούν σε νέα δεδομένα, να υιοθετήσουν ανοίκειες πρακτικές και συμπεριφορές και να συμπορευτούν με μια πραγματικότητα της οποίας, ωστόσο, η αλλαγή δεν φαίνεται να αποτελεί φυσική εξέλιξη μέσα στο νέο πλαίσιο που διαμόρφωσε μια παγκόσμια υγειονομική κρίση. Αντιθέτως, η τόσο βίαιη αλλαγή πολιτισμικού παραδείγματος, η οποία προοικονομήθηκε –συστηματικά αλλά υπόγεια– από ευάριθμους «γκουρού» και «προφήτες» μιας οικονομικής και υπερ-πολιτικής ελίτ, εμφανίζει χαρακτηριστικά κατασκευής, ενός προϊόντος «κοινωνικής μηχανικής».
Η πλειονότητα των ανθρώπων βρέθηκε κυριολεκτικά απροετοίμαστη να αντιληφθεί και να αντιμετωπίσει την αλλαγή, η οποία στον πυρήνα της είναι βαθιά πολιτισμική και θα μπορούσε να παρομοιαστεί, ως προς το ψυχολογικό της αποτύπωμα και τις κοινωνικές της επιπτώσεις γενικότερα, με μια αντιστροφή των γεωγραφικών πόλων του πλανήτη. Οι άνθρωποι παγκοσμίως ανακαλύπτουν αιφνιδίως πως ζουν στο ανεστραμμένο κατοπτρικό είδωλο του άλλοτε γνωστού τους κόσμου, ακραία αφιλόξενου, απειλητικού και επίφοβου. Μόνο που ο νέος «ανεστραμμένος κόσμος», για να χρησιμοποιήσουμε μια φράση του Χέγκελ, δεν αντιστοιχεί στον ευτυχή, φανταστικό, υπεραισθητό κόσμο της εγελιανής προβληματικής, αλλά στον πραγματικό, αισθητό κόσμο του Εδώ και Τώρα, στην πιο εφιαλτική του όμως εκδοχή.
Ζούμε σε έναν νέο κόσμο, όπου όλα πλέον λειτουργούν αντίστροφα και κόντρα στη λογική (η κοινοβουλευτική δημοκρατία έχει μετατραπεί σε υγειονομική δικτατορία, η κοινωνική συνοχή σε κοινωνικό διχασμό, ακόμη και η επιστημονική γνώση διαστρέφεται από τους ίδιους τους λειτουργούς της), ενώ οι εξουσίες συνασπισμένες απαιτούν κοινωνική συμμόρφωση και υποταγή των λαών στο νέο καθεστωτικό αφήγημα. Και το μέγα ερώτημα που ανακύπτει είναι «και τώρα τι κάνουμε;» Πως πολεμάμε τον Ολοκληρωτισμό που, στερώντας του δικαιώματα και ελευθερίες, εξανδραποδίζει τον άνθρωπο του 21ου αιώνα;
Πάνω από την πύλη του ναού Tōshō-gū, στην περιοχή Nikkō της Ιαπωνίας, υπάρχει μια ξυλόγλυπτη αναπαράσταση τριών πιθήκων. Ο πρώτος καλύπτει με τα χέρια τα μάτια, ο δεύτερος τα αφτιά και ο τρίτος το στόμα. Ονομάζονται Μισάρου, Κικασάρου και Ιουασάρου και σημαίνουν αντίστοιχα “δεν βλέπω, δεν ακούω, δεν μιλάω“. Θα μπορούσαν να αποτελούν εικαστική απεικόνιση του γαλλικού αποφθέγματος του 14ου αιώνα “Pour vivre en paix il faut etre aveugle, sourd et muet” (“Για να ζήσει κάποιος εν ειρήνη πρέπει να είναι τυφλός, κουφός και μουγκός”), να μην αφήνει δηλαδή το κακό ούτε να εισχωρεί εντός του ούτε να εξέρχεται (στην ιαπωνική παράδοση υπάρχει και ένας τέταρτος πίθηκος, ονομάζεται Σιζάρου “δεν πράττω [το κακό]”, και συνήθως παρουσιάζεται με σταυρωμένα τα χέρια). Σε έναν «ανεστραμμένο κόσμο», όμως, όποιος προσποιείται ότι δεν βλέπει, δεν ακούει και δεν μιλά για το κακό που συντελείται γύρω του, δεν είναι σοφός, όπως οι τρεις (ή τέσσερις) σοφοί πίθηκοι της ιαπωνικής παράδοσης, απλώς συναινεί με την απραξία του στη διαιώνιση του κακού, καθιστώντας τον εαυτό του εθελόδουλο υπηρέτη του.
Ο Νικολάε Στάινχαρτ (1), ο “πατριάρχης των ρουμανικών γραμμάτων”, ο οποίος διώχθηκε και φυλακίστηκε από το καθεστώς Τσαουσέσκου, περιγράφει στο συγκλονιστικό του έργο Το Ημερολόγιο της Ευτυχίας τρεις τρόπους αντίστασης – τρεις στάσεις απέναντι στον Ολοκληρωτισμό:
α. Ο πρώτος τρόπος είναι αυτός του Σολζενίτσιν (Ο Πρώτος Κύκλος): «να πει [κάποιος] με αποφασιστικότητα: αυτή τη στιγμή πρόκειται να πεθάνω». Γιατί «από τη στιγμή που θεωρεί τον εαυτό του νεκρό, τίποτα δεν τον τρομάζει», «ακριβώς γιατί δεν ελπίζει σε τίποτα». Το διατυπώνει εύγλωττα στην Ασκητική του ο Ν. Καζαντζάκης: «Δεν ελπίζω τίποτα, δε φοβούμαι τίποτα,… είμαι λεύτερος».
β. Ο δεύτερος, είναι ο τρόπος του Αλ. Ζινόβιεφ (Κούφια Αξιώματα): ο άνθρωπος αποφασίζει να ζήσει «στο περιθώριο της κοινωνίας». «Δεν μπορεί κανείς να ασκήσει πάνω του πιέσεις, δεν υπάρχει κάτι να του πάρεις, όπως και δεν υπάρχει τίποτα να του προσφέρεις». «Μοιάζει με άγριο ζώο, με θεριό ανήμερο, με ληστή του δρόμου […] είναι ελεύθερος».
γ. Ο τρίτος τρόπος είναι εκείνος του Γ. Τσώρτσιλ και του Βλ. Μπουκόφσκι: «σε περίπτωση τυραννίας, μιζέριας, ατυχιών, θεομηνιών, καταδυνάστευσης, κινδύνου, όχι μόνο να μην υποκύπτουμε, αλλά απεναντίας να αντλούμε από αυτές τις καταστάσεις μια τρελή τάση για αγώνα και ζωή». Ο Τσώρτσιλ έλεγε: «Δέχεσαι επίθεση από όλες τις πλευρές και από δυνάμεις πολύ μεγαλύτερες; Αγωνίσου! Σε συντρίβουν; Περιφρόνησέ τους προκλητικά! Χάνεις; Κάνε επίθεση!» Στο ίδιο μήκος κύματος και ο Μπουκόφσκι: «Περίμενα πότε θα ξημερώσει […] να μπω μέσα σαν τανκ και να τους πω όλα όσα πιστεύω γι’ αυτούς. Πιο μεγάλη ευτυχία […] δεν θα μπορούσα ούτε να φανταστώ».
Για τον Στάινχαρτ υπάρχει και τέταρτος δρόμος, μυστικιστικός, προκειμένου να ξεφύγει κανείς από τον Ολοκληρωτισμό: η πίστη. Ωστόσο αυτός είναι ένας δρόμος εσωτερικός, απόλυτα προσωπικός και εντελώς έξω από την κοσμική δράση.
Σε ένα κείμενο σταθμό, που άσκησε αξιοσημείωτη επιρροή κατά τον 20ο αιώνα τόσο στον αγώνα του Μαχάτμα Γκάντι για την ανεξαρτησία της Ινδίας, όσο και στο κίνημα για τα πολιτικά δικαιώματα των Νέγρων, αλλά και στον Μάρτιν Λούθερ Κινγκ, ο Αμερικανός φιλόσοφος Χένρι Ντέιβιντ Θόρω (2) μιλά για το δικαίωμα «της επανάστασης, της άρνησης υπακοής και της προβολής αντίστασης στην κυβέρνηση, όταν η τυραννία της ή η ανικανότητά της είναι βαριά και δυσβάσταχτη». Μια ειρηνική επανάσταση, η οποία συντελείται όταν ο πολίτης «αρνείται τη σύμπραξη και ο λειτουργός παραιτείται από το λειτούργημά του». Ο Θόρω απέναντι στον ολοκληρωτισμό της εξουσίας αντιπαρατάσσει την Πολιτική Ανυπακοή του ατόμου επισημαίνοντας: «κοστίζει λιγότερο να διακινδυνεύσω την ποινή της ανυπακοής στην Πολιτεία, από το να καταβάλω το τίμημα της υπακοής. Στην περίπτωση αυτή, θα ένοιωθα εντελώς ανάξιος». Διότι «εάν ένας άνθρωπος διαθέτει ελεύθερη σκέψη, ελεύθερα αισθήματα, ελεύθερη φαντασία, αυτό που δεν υπάρχει, ποτέ δεν θα του φανεί ωσάν να υπάρχει, και οι άφρονες κυβερνήτες ή μεταρρυθμιστές, μοιραία, δεν θα κατορθώσουν ποτέ να τον αναχαιτίσουν».
Σήμερα μοιάζει επιτακτική, περισσότερο ίσως από κάθε άλλη φορά στη σύγχρονη ιστορία, η αντίσταση και ο αγώνας για ελευθερία και δημοκρατία του «κόσμου των λαών», όπως τον ονόμαζε ο Ορτέγα ι Γκασέτ. Οι τέσσερις σοφοί πίθηκοι προτρέπουν τον σπαρασσόμενο πολίτη να δει, να ακούσει, να μιλήσει και να πράξει με όραμα, πίστη και ενθουσιασμό για ό,τι θεωρεί σωστό και δίκαιο. Με όποιον από τους τρεις τρόπους ο καθένας επιλέξει. Αν ωστόσο προκρίνει τον κοινωνικό αγώνα, η ειρηνική επανάσταση της Πολιτικής Ανυπακοής φαντάζει ως μια καλή αρχή.
1 Στάινχαρτ, Ν. (2006),Το Ημερολόγιο της Ευτυχίας, μτφρ. Ν. Κουκοβίνος, επ/τρο Β. Μπουλάτ, Αθήνα: Μαΐστρος
2 Thoreau, H.D. (20062), Πολιτική Ανυπακοή – Ζωή Χωρίς Αρχές – Περπατώντας, μτφρ. Α.Κ. Σύλβια, Αθήνα: Διεθνής Βιβλιοθήκη
*Η Στεργιανή-Παναγιώτα Γιαφέντη έχει κάνει Παιδαγωγικές Σπουδές στην Προσχολική Ηλικία, είναι απόφοιτος του προπτυχιακού προγράμματος “Σπουδές στον Ελληνικό Πολιτισμό” του ΑΠΚΥ και κάτοχος Master στην Ελληνική Γλώσσα και Λογοτεχνία από το ίδιο πανεπιστήμιο. Μέχρι πρόσφατα εργαζόταν στον τραπεζικό τομέα.
