Γράφει ο Δημήτρης Λάμπρου
Δεν ευτύχησε από την άποψη της χρονικής συγκυρίας η πρόταση της δημοτικής αρχής για την εξαγορά από τον Δήμο Λεβαδέων του τζαμιού του Γαζή Ομέρ Μπέη που θα συζητηθεί στο σημερινό Δημοτικό Συμβούλιο. Η επίθεση τρομοκρατών στο Παρίσι έχει συγκλονίσει την υφήλιο, ο απόηχός της έχει οπωσδήποτε φτάσει στη μικρή μας πόλη και η στιγμή δεν είναι η πλέον κατάλληλη για την ανάδειξη του οθωμανικού της παρελθόντος.
Από την άποψη αυτή -κι επειδή δεν νομίζω ότι κανείς στο Δημοτικό Συμβούλιο θα το πράξει- είμαι υποχρεωμένος να απευθύνω δύο ερωτήματα στη δημοτική αρχή.
Το πρώτο: αντανακλά αυτή η σπουδή -εν μέσω τεράστιων προβλημάτων- αξιοποίησης του οθωμανικού τζαμιού του Γαζή Ομέρ μπέη ένα πραγματικό ενδιαφέρον για το παρελθόν της Λιβαδειάς και τον πολιτισμό που αναπτύχθηκε σε ετούτα εδώ τα χώματα; Ή αποτελεί -με πρόσχημα το οθωμανικό μνημείο- προώθηση μιας πολιτικής ατζέντας έκφανση της οποίας είναιο λεγόμενος πολυπολιτισμός και τελική έκφραση η παγκοσμιοποίηση με τη μετατροπή του πολίτη σε πελάτη;
Η απάντηση είναι σύνθετη και δύσκολη. Αφορά πλανητική πολιτική που διαμορφώνεται από ειδικούς σχεδιαστές της εξωτερικής πολιτικής και απαιτεί βαθιά ιστορική, εθνολογική και κοινωνιολογική γνώση όπως επίσης και μελέτη των γεωπολιτικών και γεωοικονομικών παραμέτρων και των συσχετισμών ισχύος.
Γι’ αυτό σε απλουστευμένη μορφή το ερώτημα μετατρέπεται: Γιατί η δημοτική αρχή δεν ξεκίνησε το έργο της στον τομέα των μνημείων της Λιβαδειάς από τα τόσα ελληνικά ιστορικά μνημεία πολλά από τα οποία χρήζουν άμεσης φροντίδας και ταχείας αξιοποίησης;
Λόγου χάρη το Μεσαιωνικό Κάστρο της Λιβαδειάς (Για την κοπή των δέντρων στο Κάστρο της Λιβαδειάς) που συνδέεται εκτός των άλλων με την ηρωική Εξοδο των Λιβαδειτών το καλοκαίρι του 1821 (Ιούνιος 1821. Η Πολιορκία της Λιβαδειάς και ηρωική Εξοδος των Λιβαδειτών από το Κάστρο).
Περιμένοντας τις απαντήσεις δεν μπορώ παρά να κάνω το καθήκον μου προς τη Λιβαδειά και να γράψω για το τζαμί του Γαζή Ομέρ Μπέη, φέρνοντας για πρώτη φορά στη δημοσιότητα στοιχεία που είναι άγνωστα στους Λιβαδείτες και που αποτελούν μέρος μιας εκτεταμένης προσωπικής έρευνας, η οποία εξελίσσεται από μακρού χρόνου.
Πρέπει να πω πως το τζαμί που διασώζεται στη διασταύρωση των οδών Στρατηγού Ιωάννου και Τσόγκα, στο ιστορικό κέντρο της πόλης είναι ένα πολύ σημαντικό μνημείο με σημασία που υπερβαίνει τα όρια πιθανότατα της Ελλάδας.
Θεωρείται ως ένα από τα παλιότερα τεμένη της μουσουλμανικής θρησκείας στη νότια Ελλάδα με πιθανότερη περίοδο ανέγερσής του από το 1460 έως το 1500. Βρίσκεται λοιπόν εκεί περισσότερα από 500 χρόνια και αποτελεί το μοναδικό μνημείο της οθωμανικής περιόδου στη Λιβαδειά που διασώζεται σε τέτοια σχετικά καλή κατάσταση.
Η χρονολόγηση αυτή προκύπτει από τις πηγές, από το όνομά του και από τον τρόπο που είναι κτισμένο. Το τύμπανο του τρούλου, που είναι ως τις μέρες μας ορατό, είναι πλινθοπερίκλειστο και φέρει γείσο που δημιουργούν σειρές τούβλων και οδοντωτών ταινιών, χαρακτηριστική μορφή τοιχοποιίας ως τα τέλη του 15ου αι.
Όμως εκείνο που είναι ακόμα περισσότερο ενδιαφέρον και θα εξετάσουμε εκτενώς, είναι το όνομα του τεμένους και ο ιδρυτής του, ο οποίος υπήρξε ένας από τους σημαντικότερους Τούρκους στρατιωτικούς την εποχή της άλωσης της Κωνσταντινούπολης, στενά συνδεδεμένος με τον ίδιο τον Μωάμεθ τον Πορθητή. Ο Ομέρ ήταν γιος του περιβόητου Οθωμανού Τουραχάν μπέη, του κατακτητή και διοικητή της Θεσσαλίας. Αν πιστέψουμε τον Εβλιά Τσελεμπή, που επισκέφτηκε τη Λιβαδειά το 1668, ο Μωάμεθ ο Β’, ο Πορθητής της Κωνσταντινούπολης, κατέλαβε το 1460 τη Λιβαδειά «διά χειρός» του Γαζή Ομέρ μπέη, αφαιρώντας τη από τους άπιστους Βενετούς και τους Ρωμιούς. Κατόπιν, καθιστώντας τη μπεηλίκι, τη χάρισε στον Γαζή Ομέρ μπέη, τον οποίο αναγόρευσε μιρλιβά, δηλαδή ταξίαρχο.
Αξίζει εδώ να σημειωθεί ότι η λέξη γαζής είναι αραβικής προέλευσης και σημαίνει τον μαχητή. Η ονομασία αυτή δινόταν στους Μωαμεθανούς που είχαν ορκιστεί «να εξοντώσουν τους απίστους με το σπαθί». Στην Οθωμανική Αυτοκρατορία χρησιμοποιήθηκε ως τίτλος τιμής και η πιο κοντινή μετάφραση στα ελληνικά είναι «ο θριαμβευτής». Αποδιδόταν σε ανώτερους αξιωματούχους του στρατού, οι οποίοι διακρίνονταν στη μάχη εναντίον των απίστων.
Ο Ομέρ λοιπόν ήταν γαζής, δηλαδή ένας από τους κατακτητές της Βοιωτίας και της Λιβαδειάς. Σαν πιστός μουσουλμάνος, ένα από τα πρώτα του μελήματα ήταν η ανέγερση τζαμιού και η κατασκευή ενός πολυτελούς χαμάμ. Το τζαμί του Γαζή Ομέρ έμελλε να αποτελέσει τους επόμενους τρεισήμισι αιώνες το κέντρο της ισλαμικής ζωής στην περιοχή. Επιπλέον, έδωσε το όνομά του στην κεντρική συνοικία της Λιβαδειάς κατά τη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, που λεγόταν κι αυτή συνοικία Γαζή Ομέρ μπέη καθώς οι Τούρκοι ονομάτιζαν τις συνοικίες/μαχαλάδες από τα οθωμανικά δημόσια ή θρησκευτικά κτήρια που βρίσκονταν μέσα στα όριά τους. Γύρω από το τζαμί που εξετάζουμε εδώ κατοικούσαν οι πλέον ευκατάστατοι Τούρκοι πολλοί από τους οποίους έφεραν τον τίτλο του ζαδέ, δηλαδή του ευγενούς, του γόνου αρχοντικής οικογένειας. Εκεί λίγο βορειότερα από το Σταροπάζαρο βρισκόταν και το κάτω παζάρι της πόλης, που αναφέρεται από πολλούς Ευρωπαίους περιηγητές, επισκέπτες της Λιβαδειάς.
Η ταραχώδης στρατιωτική σταδιοδρομία του Γαζή Ομέρ μπέη δεν άρχισε στην κατάκτηση της Λιβαδειάς, ούτε φυσικά τελείωσε εκεί. Οι Έλληνες τον έλεγαν Ομάρη ή Αμάρη και πολέμησε στον Μοριά τόσο εναντίον των Βυζαντινών όσο και των Βενετών. Τη μεγάλη όμως δόξα την κέρδισε το 1456, όταν κατέλυσε το Λατινικό Δουκάτο των Αθηνών και κατέλαβε την ίδια τη λαμπερή πόλη μετά από πολιορκία δύο ετών. Μνημονεύεται τον Αύγουστο του 1458 η επίσκεψη του Μωάμεθ του Πορθητή στην Αθήνα με τη συνοδεία του Γαζή Ομέρ μπέη, όπου ο σκληρός Σουλτάνος εντυπωσιάστηκε από τη μεγαλοπρέπεια των μνημείων της πανάρχαιας πόλης.
Ήταν έτσι τα χρόνια τότε που οι αξιωματούχοι δεν έπαυαν στιγμή να πολεμούν και επομένως δεν μπορούν να αναφερθούν όλα τα στρατιωτικά κατορθώματα του κατακτητή της Λιβαδειάς. Όμως σε τούτο αξίζει να σταθούμε: Δύο χρόνια αφότου ο Γαζή Ομέρ μπέης μπήκε θριαμβευτής στη Λιβαδειά, το 1462, ήταν ο ίδιος που με τους Σπαχήδες του πέτυχε αποφασιστική νίκη εναντίον του Βλαντ του Γ’, του ηγεμόνα της Βλαχίας, περισσότερο γνωστού ως Βλαντ Τέπες ή Κόμη Δράκουλα, του οποίου η δράση αποτέλεσε έμπνευση για τόσα μυθιστορήματα και ταινίες. Ο επιλεγόμενος Κόμης Δράκουλας είχε σημειώσει μια σειρά από τακτικές νίκες εναντίον του σουλτανικού στρατού, όπως εκείνη εναντίον του Χαμζά μπέη, όταν και κρέμασε όλους τους αιχμαλώτους και ανασκολόπησε τον ίδιο τον Οθωμανό στρατηγό, δίνοντας άλλη διάσταση στη φήμη του σκληρού κι ανελέητου πολεμιστή.
Στη νυχτερινή επίθεση στην Ταργκοβίστα και σε άλλες περιοχές οι Οθωμανοί δεν μπορούσαν να υποτάξουν τον άγριο πολεμιστή και μόνο ο Ομέρ μπέης τον νίκησε σκοτώνοντας 6.000 στρατιώτες και στήνοντας τρόπαιο νίκης με 2.000 κεφάλια εχθρών στα πόδια του Μωάμεθ του Πορθητή. Μετά την νίκη του ο Οθωμανός σουλτάνος αποκατέστησε τον Γαζή Ομέρ μπέη στην παλιά κυβερνητική θέση του ως διοικητή της Θεσσαλίας. Στη συνέχεια ο Ομέρ Μπέης πολέμησε σε κάθε σπιθαμή της Βαλκανικής χερσονήσου, συνήθως νικηφόρα. Η ημερομηνία του θανάτου του είναι άγνωστη, προσδιορίζεται πάντως μετά το 1484.
