του Δημήτρη Λάμπρου
Η ραγδαία κλιμακούμενη ένταση μεταξύ Ιράν και ΗΠΑ δεν αποτελεί μόνο μία σύγκρουση με πολιτικές ή θρησκευτικές ρίζες που απειλεί τη σταθερότητα του πλανήτη. Λειτουργεί και ως αντανάκλαση βαθύτερων παγκόσμιων ισορροπιών στις οποίες το δολάριο και η χρηματοπιστωτική σταθερότητα των Ηνωμένων Πολιτειών παίζουν κρίσιμο ρόλο.
Το δημόσιο χρέος των ΗΠΑ έχει ξεπεράσει τα 37 τρισεκατομμύρια δολάρια -επίπεδα-ρεκόρ όπως επισημαίνει η Washington Post (“See how the national debt grew to more than $36 trillion”, WaPo, Ιούνιος 2025). Οι ετήσιες πληρωμές τόκων αναμένεται να αγγίξουν το 1 τρισ. δολάρια το 2025 ποσό που πλέον υπερβαίνει τις δαπάνες για άμυνα και Medicare καθιστώντας τους τόκους τη δεύτερη μεγαλύτερη κατηγορία δαπανών μετά την Κοινωνική Ασφάλιση, σύμφωνα με τα στοιχεία του ομοσπονδιακού προϋπολογισμού 2024. Όπως υπογράμμισε πρόσφατα η Wall Street Journal «η επιβάρυνση από τους τόκους είναι ήδη μεγαλύτερη από οποιοδήποτε άλλο μεμονωμένο πρόγραμμα και αυτό πριν ακόμη αυξηθούν κι άλλο τα επιτόκια» (WSJ, “The Path to Record Deficits”, 2024). Πρόκειται για μια αργή κρίση αξιοπιστίας καθώς οι επενδυτές αρχίζουν να αναρωτιούνται αν τα μαθηματικά πίσω από το χρέος των ΗΠΑ μπορούν να συνεχίσουν να λειτουργούν επ’ αόριστον.
Μέσα σε αυτό το κλίμα, οι γεωπολιτικές εντάσεις λειτουργούν -συνειδητά ή μη- ως οικονομικοί σταθεροποιητές για το αμερικανικό σύστημα. Όπως καταγράφηκε στην περίπτωση της εισβολής της Ρωσίας στην Ουκρανία το 2022 μέσα σε λίγες εβδομάδες πάνω από 400 δισ. ευρώ εγκατέλειψαν την Ευρώπη και διοχετεύθηκαν σε αμερικανικά ομόλογα ενισχύοντας τη ζήτηση για δολάριο και μειώνοντας προσωρινά τις πιέσεις χρηματοδότησης στο Υπουργείο Οικονομικών των ΗΠΑ (ECB Capital Flows Report, Q2 2022). Η σύμπτωση δεν πέρασε απαρατήρητη: η Federal Reserve ξεκίνησε τον κύκλο αύξησης επιτοκίων μόλις λίγες εβδομάδες αργότερα, τον Μάρτιο του 2022, με αύξηση κατά 25 μονάδες βάσης -την πρώτη μετά από τρία χρόνια. Οπως σημειώθηκε στα πρακτικά της συνεδρίασης εκείνου του μήνα η Fed αναγνώρισε ότι «η εισβολή της Ρωσίας δημιουργεί σημαντική αβεβαιότητα και ενισχύει πληθωριστικές πιέσεις αλλά και τη ζήτηση για δολαριακά περιουσιακά στοιχεία» (Minutes of the FOMC Meeting, March 2022).
Αυτό το μοτίβο δεν είναι νέο. Ανάλογες ιστορικές περιπτώσεις δείχνουν πώς οι κρίσεις ενισχύουν τη θέση του δολαρίου και άρα τη δυνατότητα των ΗΠΑ να δανείζονται φθηνά:
- Στον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο, η καταστροφή των ευρωπαϊκών οικονομιών και η στρατιωτική υπεροχή των ΗΠΑ οδήγησαν στο σύστημα του Bretton Woods (1944), με το δολάριο θεμέλιο του παγκόσμιου χρηματοοικονομικού οικοδομήματος.
2. Τις πετρελαϊκές κρίσεις της δεκαετίας του 1970, όπου οι αναταράξεις ενίσχυσαν το σύστημα των «πετροδολαρίων» και εδραίωσαν τη ζήτηση για δολάριο.
3. Την κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης (1989-1991) που επισφράγισε τον μονοπολικό κόσμο με τις ΗΠΑ και το δολάριο στο επίκεντρο.
4. Τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 και τους πολέμους που ακολούθησαν που ενίσχυσαν την πίστη στο αμερικανικό στρατιωτικό και οικονομικό σύστημα παρά την παγκόσμια αβεβαιότητα.
Οι κρίσεις συχνά ενισχύουν τη θέση των ΗΠΑ ως «τελικού καταφυγίου» με το δολάριο να λειτουργεί ως άγκυρα σταθερότητας όταν οι υπόλοιπες περιοχές μοιάζουν ευάλωτες. Το ίδιο μπορεί να παρατηρείται και τώρα. Η ένταση Ιράν- ΗΠΑ επαναφέρει τον φόβο γενικευμένης ανάφλεξης στη Μέση Ανατολή αυξάνοντας τη ροή κεφαλαίων προς ασφαλή assets και άρα προς τις ΗΠΑ. Η πορεία του δολαρίου παραμένει ασταθής και γεμάτη προκλήσεις. Αν και το νόμισμα έχει υποστεί φέτος απώλειες μια περαιτέρω κλιμάκωση της σύγκρουσης ενδέχεται να οδηγήσει σε αναζωπύρωση της ζήτησης για δολάριο ως ασφαλές καταφύγιο. Ο αναλυτής Steve Sosnick (IBKR) επισήμανε πως «σε περίπτωση φυγής προς την ασφάλεια θα δούμε πτώση στις αποδόσεις και παράλληλη ενίσχυση του δολαρίου» τονίζοντας ωστόσο ότι η αντίδραση του Ιράν και η πορεία των τιμών του πετρελαίου θα καθορίσουν τον τελικό αντίκτυπο στις αγορές μετοχών.
Η στρατιωτική παρουσία των ΗΠΑ ανά τον κόσμο και ιδιαίτερα η ειδική σχέση με το Ισραήλ προσφέρει αυτήν ακριβώς τη γεωπολιτική στήριξη στο δολάριο. Το Ισραήλ λειτουργεί εδώ ως προκεχωρημένο φυλάκιο μιας παγκόσμιας αρχιτεκτονικής ισχύος στην οποία η οικονομική και η στρατιωτική δύναμη των ΗΠΑ είναι άρρηκτα συνδεδεμένες. Όπως σημειώνει ο οικονομολόγος Tim Nash, «όσο το δολάριο είναι το παγκόσμιο αποθεματικό νόμισμα οι ΗΠΑ έχουν κάθε συμφέρον να διατηρούν έναν κόσμο όπου οι υπόλοιποι δεν αισθάνονται εξίσου ασφαλείς» (Midland Daily News, Μάιος 2025).
Το αν τέτοιες κρίσεις «προκαλούνται» για να σωθεί το δολάριο δεν μπορεί να αποδειχθεί. Δεν υπάρχει τεκμήριο συνωμοσίας ή συντονισμού μεταξύ Fed, Πενταγώνου και Wall Street. Ωστόσο ο μηχανισμός είναι σαφής: οι γεωπολιτικές εντάσεις δημιουργούν περιβάλλον που ευνοεί το αμερικανικό χρέος και τη ροή επενδύσεων στο δολάριο. Και η οικονομική σταθερότητα των ΗΠΑ -όσο και αν μοιάζει εύθραυστη- συντηρείται εν μέρει χάρη σε αυτόν τον κύκλο κρίσης και ασφάλειας.
Το δολάριο λοιπόν δεν είναι απλώς νόμισμα. Είναι εργαλείο ισχύος. Και οι συγκρούσεις όπως αυτή στη Μέση Ανατολή, είτε είναι σχεδιασμένες είτε όχι, καταλήγουν να ενισχύουν το αμερικανικό status quo με τρόπους που δεν είναι πάντοτε ορατοί στην πρώτη ανάγνωση.
