του Δημήτρη Λάμπρου
Ω, Τζίμι Τζόις είσαι η αγάπη μου
Και ο καθρέφτης μου από το βράδυ ως το πρωί
Και προτιμάω εσένα χωρίς ένα φαρδίνι
Παρά τον Χάρι Νιούελ με τον γάιδαρό του και τον κήπο του[1]
Αυτό είναι το τρυφερό ποιηματάκι που την ημέρα του Αγίου Βαλεντίνου του 1888 η μικρούλα Αϊλίν Βανς αφιέρωσε στον εξάχρονο Τζέιμς Τζόις, γνωστό στη γειτονιά ως”Sunny Jim”, ο ηλιόλουστος Τζιμ δηλαδή.
Ο Τζέιμς Ογκάστα Αλοΐσιους Τζόις γιος του Τζων Τζόις και της Μέι Μάρεϊ Τζόις γεννήθηκε στο Δουβλίνο στις 2 Φεβρουαρίου του 1882. Το 1907 δημοσίευσε μια μικρή ποιητική συλλογή με τον τίτλο Μουσική Δωματίου, το 1914 τους Δουβλινέζους, μια συλλογή διηγημάτων που συνέβαλε στο να καθιερωθεί ο όρος “το Δουβλίνο του Τζόις” και το 1916 Το Πορτραίτο Του Καλλιτέχνη.
Είναι όμως με την έκδοση του Οδυσσέα στις 2 Φεβρουαρίου του 1922 -ένας ακριβώς αιώνας από σήμερα- που ο Τζέιμς Τζόις χαράσσει μια γραμμή στην παγκόσμια λογοτεχνία, μια τάφρο που χωρίζει το μυθιστόρημα, την ίδια την αφήγηση μάλλον σε πριν και μετά. Πρόκειται για ένα μακροσκελές, δυσνόητο και βαθύτατα γοητευτικό έργο του μεγαλοφυούς Ιρλανδού, ο οποίος έζησε σχεδόν ολόκληρη την ζωή του στην ηπειρωτική Ευρώπη.
Στον Οδυσσέα, του οποίου η κυκλοφορία απαγορεύτηκε για πολλά χρόνια στις ΗΠΑ και τη Βρετανία ως πορνογραφικού, ο Τζόις εισάγει για πρώτη φορά στην παγκόσμια λογοτεχνία την τεχνική του εσωτερικού μονολόγου. Ο πρωταγωνιστής Λεοπόλδος Μπλουμ περιδιαβαίνει το Δουβλίνο σε 900 περίπου σελίδες πλοκής που εκτυλίσσονται στο διάστημα μιάς μόνον ημέρας!!! Ποιας μέρας;
Μα της 16ης Ιουνίου 1904, 118 χρόνια από σήμερα.
Την επέλεξε ο Τζέιμς Τζόις γιατί ήταν η μέρα που βγήκε το πρώτο ραντεβού με τη μετέπειτα σύζυγό του Νόρα Μπάρνακλ. Τώρα πια που μετά από σκληρές αντιπαραθέσεις ο Οδυσσέας αναγνωρίζεται ως ένα από τα σπουδαιότερα έργα που γράφτηκαν ποτέ, η 16η Ιουνίου ονομάζεται διεθνώς Bloomsday, από το όνομα του ήρωα του Τζόις, και εορτάζεται σε πολλά μέρη του κόσμου, ιδιαίτερα φυσικά στο Δουβλίνο.
Η συγγραφή του Οδυσσέα άρχισε το 1914 ολοκληρώθηκε περίπου τον Οκτώβριο του 1921 και το βιβλίο εκδόθηκε ταπό το βιβλιοπωλείο Shakespeare and Company. Από το 1918 με τη βοήθεια του Εζρα Πάουντ, αποσπάσματα του Οδυσσέα είχαν αρχίσει να δημοσιεύονται στο περιοδικό The Little Review.
Μια άλλη ενδιαφέρουσα πτυχή της έκδοσης του Οδυσσέα είναι ότι ο Τζέιμς Τζόις απαιτούσε το εξώφυλλο να έχει ακριβώς το χρώμα της ελληνικής σημαίας, το λεγόμενο “μπλε του κοβαλτίου”. Και ο Παριζιάνος τυπογράφος του, Μορίς Νταραντιέρ, αναγκάστηκε να ταξιδέψει στην Ολλανδία και τη Γερμανία για να βρει το κατάλληλο χαρτί πάνω στο οποίο θα μπορούσε να αναπαραχθεί αυτό ακριβώς το χρώμα, με τα γράμματα του τίτλου στο λευκό των ελληνικών νησιών του Αρχιπελάγους . Εξω από το βιβλιοπωλείο της Σύλβιας Μπιτς κυμάτιζε μια ελληνική σημαία, προαναγγέλλοντας το μεγάλο γεγονός της έκδοσης του μυθιστορήματος που θα άλλαζε για πάντα τη γραφή…
Ενα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το 2ο επεισόδιo του Οδυσσέα, που οι μελετητές το ονόμασαν Νέστωρ παραθέτουμε εδώ:
[…]Ο Στήβεν, καθισμένος δίπλα του, έλυσε το πρόβλημα. Αποδεικνύει με την Αλγεβρα ότι το φάντασμα του Σαίξπηρ είναι ο παππούς του Αμλετ. Ο Σάρτζεντ κοίταζε απορημένα μέσ’ από τα λοξά τοποθετημένα γυαλιά του. Μπαστούνια του χόκεϋ κροτούσαν στην αποθήκη. Ο γδούπος της μπάλας και οι φωνές από το γήπεδο.
Καθ’ όλο το μήκος της σελίδας τα σύμβολα ξετυλίγονταν σαν σοβαρός μαυριτανικός χορός, στη μασκαράτα των ψηφίων τους, φορώντας αλλόκοτα σκουφιά, τετράγωνα και κυβικά. Δώσε τα χέρια, άλλαξε θέση, υποκλίσου στο ταίρι σου –έτσι- ζιζάνια της φαντασίας των Μαυριτανών. Φευγάτοι κι αυτοί από τον κόσμο, ο Αβερρόης και ο Μωϋσής Μαϊμονίδης, άνθρωποι σκοτεινοί στην όψη και στο φέρσιμο, κάνοντας ν’ αστράφτει στους περιπαικτικούς καθρέφτες τους η σκοτεινή ψυχή του κόσμου, μια σκοτεινιά που έλαμπε στη λιακάδα και που η λιακάδα δεν μπορούσε να συλλάβει.
-Καταλαβαίνεις τώρα; Μπορείς να λύσεις μόνος σου τη δεύτερη άσκηση;
-Μάλιστα, κύριε.
Ο Σάρτζεντ, με μακριές τρεμουλιαστές γραμμές αντέγραψε τα δεδομένα. Προσμένοντας πάντα μια λέξη βοήθειας, το χέρι του κινούσε πιστά τ’ άστατα σύμβολα, μια ελάχιστη απόχρωση ντροπής λάμποντας κάτω από το σκούρο δέρμα του. Amor matris∙ υποκειμενική και αντικειμενική γενική. Με το αδύνατο αίμα της και το ξυνόγαλά της τον είχε αναθρέψει κι είχε κρύψει τις φασκιές του από τα βλέμματα των άλλων.
Σαν αυτόν ήμουνα κι εγώ, οι ίδιοι κυρτοί ώμοι, έτσι άχαρος. Η παιδική ηλικία μου σκύβει στο πλάι μου. Πολύ μακριά από μένα, έστω και για ν’ ακουμπήσω μια φορά ελάχιστα τα δάχτυλά μου. Η δική μου νεότητα βρίσκεται μακριά και η δική του μυστική σαν τα μάτια μας. Σιωπηλά μυστικά θρονιάζονται πέτρινα στα σκοτεινά παλάτια των καρδιών και των δυό μας∙ μυστικά που κουράστηκαν να τυραννούν∙ τύραννοι που θέλουν να εκθρονιστούν.
Η άσκηση είχε λυθεί.[…]
Η συμβολή του Τζέιμς Τζόις στη παγκόσμια λογοτεχνία είναι ανεκτίμητη. Η επιρροή του ανυπέρβλητη. Είναι εντυπωσιακή η επίδραση του Τζόις σε όλες τις μορφές τέχνης και το κύρος που προσδίδει η γνώση του έργου του στους μελετητές του. Λόγου χάριν (στη φωτό) η Marylin Monroe θεωρεί ότι βοηθά την εικόνα της να φωτογραφηθεί διαβάζοντας τον Οδυσσέα!
Ομως ο ίδιος o Τζόις έλεγε ότι “Δεν θέλω να γίνω ο Ιησούς Χριστός της λογοτεχνίας“. Φαίνεται πως δεν κατάφερε να ξεφύγει από τη μοίρα του.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Στο James Joyce, Η Απόκρημνη Οψη Μιας Μεγαλοφυίας, Εντνα Ο’ Μπράιεν, Νεφέλη Αθήνα 2002
2. Στην ασπρόμαυρη φωτογραφία, ο Τζέιμς Τζόις με την εκδότριά του Σύλβια Μπιτς στο Παρίσι, στην πόρτα του βιβλiοπωλείου με το εμπνευσμένο όνομα “Shakespeare and Company” που εκείνη διατηρούσε και είχε κάνει κέντρο των μποέμ στη rive gauche του Σηκουάνα.
